بسیاری بر این باور هستند که افزایش بارندگی‌ها و وقوع سیلاب‌های اخیر در این اتفاق بی‌تأثیر نبوده‌اند اما کارشناسان معتقدند که برای ابراز نظر علمی در این رابطه تحقیقات بیشتری لازم است. تاکنون به همت جمع کثیری از متخصصان داخلی و خارجی در ایران، ۴۴۰ گونه پروانه شناسایی و ثبت شده است که از این تعداد نزدیک به ۷۰ گونه، بومی یا انحصاری کشورمان هستند.
شواهد ظاهری نشان می‌دهد پروانه‌هایی که این روزها به تعداد زیاد در شهر تهران و مناطق دیگر از کشور دیده می‌شوند، گونه‌ای موسوم به (Vanessa cardui)هستند.
علیرضا نادری، نویسنده راهنمای میدانی پروانه‌های ایران در کتابش درباره گونه موسوم به (Vanessa cardui)نوشته است: «پروانه‌ای با پرواز سریع که تقریبا همه جا و در هر نوع زیستگاهی از کناره‌های سواحل شمالی و جنوبی تا مرکزی‌ترین نقاط ایران میان دشت‌های وسیع و حتی قله‌های مرتفع یافت می‌شود. این گونه پروانه‌ای است مهاجر که حتی از روی دریاها هم عبور می‌کند. در ایران در اوایل فصل بهار و اواخر زمستان، در حال عبور از روی دشت‌ها و کوه‌ها برای رسیدن به عرض‌های شمالی کشور دیده می‌شود. بسیاری از آن‌ها به صورت پروانه‌ای بالغ زمستان‌گذرانی کرده و اوایل بهار پرواز می‌کنند.»
وازریک نظری، نویسنده کتاب پروانه‌های ایران نیز در مورد این گونه نوشته است: «این گونه در تمام دنیا به جز مناطق قطبی و آمریکای جنوبی انتشار دارد. در تمام طول سال، با نسل‌های متعدد مشاهده می‌شود و از ارتفاعات پست تا بالای ۳ هزار متری در تمام مناطق مساعد رکورد شده است و در مناطق سردتر از شروع فصل گرما تا اواخر آن به وفور دیده می‌شود. نمونه‌هایی که زمستان‌گذرانی می‌کنند، زودتر پدیدار می‌شوند و ظاهر رنگ و رو رفته‌تری هم دارند. این پروانه‌ها در هر منطقه‌ای ممکن است یافت شوند، اما معمولا در حاشیه رودخانه‌ها، علفزارها، مناطق پرگل و دامنه‌ها فراوان‌تر هستند.»
وی در عین حال افزوده است: «اغلب می‌توان آن‌ها را در حال تغذیه از شهد گل‌ها یافت که در این زمان هم صیدشان راحت‌تر است. به دلیل قدرت مهاجرت نامنظم این پروانه، قلمرو آن مرتبا در حال گسترش است و تقریبا از تمام ایران جمع‌آوری و گزارش شده است؛ آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، کردستان، زنجان، گیلان، مازندران، گلستان، کرمانشاه، همدان، مرکزی، تهران، سمنان، ایلام، لرستان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، اصفهان، فارس، بوشهر، هرمزگان، کرمان، خراسان و سیستان و بلوچستان.»
شناسایی پروانه‌ها
در گذشته برای تشخیص یک گونه تنها از صفات مورفولوژیکی (ریخت‌شناسی) استفاده می‌شد اما پروانه‌شناسان امروزه در کنار ویژگی‌های مورفولوژیکی به مسائل تخصصی‌تری هم توجه می‌کنند. مسائل اکولوژیکی، بیولوژیکی و مطالعات ژنتیکی (استفاده از بارکد و آنالیز ژنتیکی) از جمله این موارد هستند که محققان می‌توانند به واسطه آن‌ها با اطمینان بیشتری بین گونه‌های مختلف تمایز قائل شوند.
اما گونه موسوم به Vanessa cardui جزو گونه‌های خوش آب و رنگ است که اغلب به راحتی شناسایی می‌شود. این پروانه از نظر اندازه و شدت رنگ زمینه تفاوت‌های زیادی می‌کند اما نمونه‌های دارای اندازه بزرگ‌تر و زمینه سرخ درخشان در تابستان فراوان‌تر هستند. روی بال‌های این پروانه زمینه نارنجی روشن زرد گاهی مایل به صورتی با لکه‌های سیاه پراکنده دیده می‌شود و قاعده‌ها در هر دو بال دارای غبار تیره است که با پولک‌های زرد پوشیده شده است.
چرا پروانه‌ها در تهران، سمنان، خراسان و برخی مناطق ایران زیاد شده‌اند؟
علیرضا نادری، مسئول بخش حشرات دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست به ۳ فاکتور مهم در این زمینه اشاره می‌کند و می‌گوید: «بارش‌های زیاد و طولانی مدت یکی از دلایل این مسئله است اما در عین حال دو فاکتور دیگر هم وجود دارد که نباید از آن‌ها غافل شد. متاسفانه در اثر چرای بی‌رویه، گونه‌های گیاهی که میزبان این پروانه‌ها هستند، زیاد شده‌اند از جمله امسال ما با وفور کنگر مواجه هستیم. مورد دیگر هم این است که تغییرات آب و هوایی رفته‌رفته در حال تبدیل شدن به تغییرات اقلیمی است. درست است که اقلیم یک موضوع بلندمدت است اما شواهد و نشانه‌ها حاکی از آن است که تغییر اقلیم در حال وقوع است. در مناطقی که در سال‌های گذشته با خشکسالی مواجه بوده‌اند، بارش‌های طولانی‌مدت و زیاد داشته‌ایم در نتیجه شرایط عملا برای میزبانان لارو بسیاری از حشرات مهیا شده است. از سوی دیگر متاسفانه با تخریب محیط زیست در سال‌های گذشته عملا شرایطی ایجاد شده که دشمن این گونه از حشرات که انواعی از زنبورهای پارازیت بوده‌اند، از بین رفته‌اند و ما اکنون با افزایش تعداد پروانه‌ها مواجه هستیم.»
علیرضا نادری در مورد صحبت‌های غیرعلمی که در مورد پروانه‌ها مطرح شده نیز می‌گوید: «یکی از مواردی که در مورد محیط زیست دغدغه جدی ماست، اظهارنظرهای به ظاهر کارشناسی اما غیرتخصصی است. این پروانه آفت نیست و ورود آن هم به کلانشهرهایی نظیر تهران ارتباطی به جریان باد و هوا ندارد. بسته به شرایط بارندگی‌ها انتظار می‌رود که این پروانه‌ها یک تا دو ماه میهمان ما باشند و در این بازه زمانی هم نیازی نیست که با کارهایی نظیر سم‌پاشی آن‌ها را دفع کنیم چرا که زیان این کار خیلی بیشتر خواهد بود.»
آیا پروانه‌های پرتعداد (Vanessa cardui) آفت هستند؟
شهاب منظری، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور در این باره می‌گوید: «این پروانه‌ها (Vanessa cardui) همیشه در طبیعت ظاهر می‌شوند، اما امسال احتمالا به خاطر بارش‌های زیادی که داشتیم و به تبع آن هم پوشش گیاهی افزایش پیدا کرد، شاهد حضور افراد بیشتری هستیم. به عنوان مثال در سال‌های قبل وقتی از اتوبان تهران- قم تردد می‌کردید، هیچ پوشش گیاهی‌اي دیده نمی‌شد اما امسال سرسبزی خاصی را در این قسمت شاهد هستیم و گونه موسوم به Vanessa cardui حتی در این منطقه هم دیده شده است. این حشره در واقع اولیگوفاگ (Oligophagy)است و از گیاهان زیادی تغذیه می‌کند. منظور از حشرات اولیگوفاگ، بندپایانی هستند که اشتهای زیادی دارند و غذا زیاد می‌خورند. لاروهای این پروانه‌ها از برگ‌ها تغذیه می‌کنند و حشرات بالغ آن‌ها شهدخوار هستند. در شرایط کنونی و به دلیل بارندگی‌های زیاد، یکسری از گیاهان میزبان که قبلا کم بودند و الان امکان رشد پیدا کرده‌اند، شرایط را برای ازدیاد جمعیت این گونه فراهم ساخته‌اند. اما این گونه از پروانه‌ها هیچ‌وقت به عنوان آفت مسئله‌ساز نبوده‌اند.»
منظری در ادامه می‌افزاید: «اصطلاح آفت زمانی به کار می‌رود که به یک محصولی خسارت وارد شود. حشرات بالقوه از گیاهان به عنوان ماده غذایی تغذیه می‌کنند اما این بدان معنا نیست که همه آن‌ها برای ما تولید خسارت یا زیان می‌کنند بلکه همان‌طور که می‌دانید، حضور آن‌ها در خیلی از جاها به نفع انسان و طبیعت است. در حال حاضر گزارشی که به دست ما رسیده، موید این است که این گونه روی هیچ‌کدام از محصولات کشاورزی یا زراعی و باغی مسئله‌ساز نبوده هرچند که پروانه‌ها روی اکثر محصولات دیده می‌شوند اما این‌که لارو آن‌ها به آن اندازه باشد که خسارت یا آسیبی زده باشد، هنوز گزارش نشده است.»
این پروانه‌ها چه گیاهانی را ترجیح می‌دهند؟
پروانه‌ها روی هر گیاهی می‌نشینند و در حال حاضر هم که جمعیت این گونه خاص زیاد شده، دیده می‌شود که پس از مدتی پرواز روی برخی از گیاهان می‌نشینند. نشستن پروانه روی هر گیاهی، دلیل بر تغذیه پروانه از آن گیاه نیست چرا که پروانه‌ها شهدخوار هستند و طبیعتا روی هر گیاهی یا برای استراحت یا برای تغذیه از شهد فرود می‌آیند. اصل تغذیه‌ای از یک گیاه توسط پروانه‌ها این است که لارو آن‌ها روی گیاهی دیده شود.
پروانه‌های گونه Vanessa cardui بر اساس مشاهدات اخیر روی اکثر گیاهان خودرو دیده شده‌اند. بر اساس بررسی‌ها آن‌ها از بیش از ۱۰۰ گونه گیاهی مختلف تغذیه می‌کنند. هنوز میزبان‌های گیاهی این گونه به صورت خیلی دقیق مشخص نشده اما وازریک نظری در کتاب پروانه‌های ایران نوشته است: «گیاهانی که معمولا شهد شکوفه‌های آن‌ها توسط پروانه‌های بالغ این گونه مورد استفاده قرار می‌گیرند، عبارتند از شیرساز، شبدر، گل گاوزبان، مریم گلی، نعناع چمنی، آویشن، گل‌ناز، طوسک، گل گندم، بادآورد، خارپنبه، بومادران و سوگند. این گونه تقریبا در هر کجا یافت شود، فراوان است و گاهی جمعیتش به قدری زیاد می‌شود که خسارات مهمی به گیاهان منطقه وارد می‌سازد. جلب شدن آن به تله نوری در هنگام شب نیز چندین‌بار مشاهده شده است. گیاهان میزبان لارو این پروانه هم در ابتدای فصل عبارتند از کنگر، خارپنبه، گل گندم، خار مریم، تاتاری، کاسنی، گزنه، گوش موش، گاو زبان بدل و در فصل زمستان هم پنیرک‌ها و ختمی‌ها بیشتر مورد توجه هستند. در مجموع گیاهان بسیار دیگری هم هستند که مورد تغذیه لارو این پروانه قرار می‌گیرند.»
چرا این پروانه‌ها مهاجرت می‌کنند؟
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، پروانه موسوم به Vanessa cardui یکی از پروانه‌های خوش آب و رنگ است که گاهی از آن با عنوان بانوی آرایش شده (Painted lady)هم یاد شده است. طول عمر این پروانه در طبیعت از زمانی که تخم است تا زمان مرگ، نزدیک به ۱۲ ماه برآورد شده است. هر ساله پروانه‌های این گونه مهاجرت‌های انبوه و گسترده‌ای را آغاز می‌کنند که طول مسیر حرکت آن‌ها گاه بالغ بر ۱۵ هزار کیلومتر در منطقه موسوم به پالئارکتیک بوده است. پالئارکتیک محدوده‌ای مشتمل بر ۸ قلمرو زیست جغرافیایی است که کشور ما ایران هم جزئي از آن است.
این پروانه‌ها که در قسمت‌هایی از قاره آفریقا زمستان‌گذرانی کرده‌اند، اغلب در فصل بهار از طریق منطقه مدیترانه‌ای به سمت شمال حرکت می‌کنند و بیشترشان هم به قاره اروپا می‌روند و دوباره در فصل پاییز به همان‌جایی که از آن آمده‌اند، برمی‌گردند. پروانه‌های این گونه معمولا از بادهای مرتفع برای اوج گرفتن و مهاجرت از قاره‌ای به قاره دیگر استفاده می‌کنند. جالب است که میلیون‌ها پروانه در این مهاجرت شرکت می‌کنند، اما تعداد آن‌ها هر ساله نوسان دارد.
مهاجرت به جمعیت‌های این پروانه اجازه می‌دهد که از مزایای تغییرات در منابع غذایی به بهترین شکل ممکن استفاده کنند یعنی دقیقا مشابه همین اتفاقی که امسال در کشور ما هم رخ داده است. تغییرات فصلی باعث تغییر در منابع غذایی مورد استفاده این پروانه‌ها می‌شود و بنابراین پروانه‌ها درست به جایی می‌روند که باید بروند. پروانه‌های گونه مذکور در فصل تابستان به سمت شمال می‌روند تا خودشان را از گرمای طاقت‌فرسا نجات دهند و در فصل سرما دوباره باز خواهند گشت. همین گونه از پروانه در قاره آمریکا هم مهاجرت‌های فصلی دارد و از مکزیک به آمریکای شمالی و حتی کانادا می‌رود و با شروع فصل سرد مجدد به زادگاه اولیه‌اش باز می‌گردد.
زادآوری پروانه‌های این گونه هم در طول مسیر مهاجرت‌شان اتفاق می‌افتد. آن‌ها این توانایی را دارند که به سرعت نسل‌های جدیدی به وجود بیاورند. جمعیت‌های مختلف در حدفاصل ماه‌های اسفند تا فروردین به سمت شمال مهاجرت می‌کنند و زادآوری هم در همین فصل رخ می‌دهد. نسل‌های محلی که این پروانه‌ها از خود برجا می‌گذارند درحدفاصل اردیبهشت تا خرداد و در طول مسیر مهاجرت نمودار می‌شوند. زادآوری در این پروانه‌ها ادامه پیدا می‌کند و تا اواخر مرداد همچنان نسل‌های جدیدی پا به عرصه می‌گذارند. اما این گونه در مسیر بازگشت زادآوری را متوقف می‌کند و در فصل زمستان حجم زادآوری‌اش به شدت کم می‌شود. واقعیت این است که این پروانه‌ها کاملا آگاهانه میزبان و مقصد را انتخاب می‌کنند اما با وجود همه این‌ها بخش‌های عمده‌ای از زندگی آن‌ها هنوز برای انسان‌ها در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
